Những triệu chứng bệnh hậu Covid

Thuật ngữ Hậu Covid (Long Covid) được sử dụng rộng rãi để mô tả sự hiện diện của các triệu chứng kéo dài hơn bốn tuần sau khi mắc Covid-19. Ước tính ảnh hưởng đến khoảng 10% số người, với các triệu chứng khác nhau về mức độ và độ nghiêm trọng. Hậu Covid hay Covid kéo dài là tình trạng trong đó mọi người tiếp tục gặp phải các triệu chứng Covid-19 lâu hơn bình thường sau khi nhiễm Vi rút SARS-CoV-2 ban đầu. Các thuật ngữ khác cho hậu Covid bao gồm Covid sau (Post-Covid), Covid cấp sau (Post-acute Covid), Covid đuôi dài (Long-tail Covid) và Covid đường dài (Long-haul Covid).

WHO giải thích rằng một số người có thể bị ảnh hưởng lâu dài của Covid-19, cho dù họ có cần nhập viện hay không. Những tác động lâu dài này có thể bao gồm mệt mỏi, các triệu chứng hô hấp và các triệu chứng thần kinh.

Bài viết này sẽ xem xét các triệu chứng, nguyên nhân có thể xảy ra, cách chẩn đoán và các tùy chọn để quản lý và phục hồi sau Covid kéo dài

I. THẾ NÀO LÀ HẬU Covid?

Covid kéo dài hay thường quen gọi là hậu Covid là trạng thái mà sau khi mắc Covid một số người vẫn tiếp tục gặp các triệu chứng Covid-19 và không hồi phục hoàn toàn trong vài tuần hoặc vài tháng. Một số nghiên cứu cho thấy những người bị Covid-19 nhẹ thường hồi phục trong vòng 1-2 tuần kể từ khi nhiễm SARS-CoV-2 ban đầu. Đối với các trường hợp nghiêm trọng của Covid-19, quá trình hồi phục có thể mất 6 tuần hoặc lâu hơn. Hiện tại, các nhà nghiên cứu có thể định nghĩa Covid-19 sau cấp tính là các triệu chứng kéo dài hơn 3 tuần kể từ khi khởi phát và Covid-19 mãn tính là các triệu chứng kéo dài hơn 12 tuần kể từ khi khởi phát. Các nhà nghiên cứu khác gọi Covid kéo dài là các triệu chứng Covid-19 kéo dài hơn 2 tháng.

Tỷ lệ mắc hậu Covid

Một cuộc khảo sát năm 2020 cho thấy có thể mất vài tuần để giải quyết các triệu chứng Covid-19 và mọi người sẽ trở lại trạng thái sức khỏe bình thường. Điều này cũng đúng đối với những người trẻ tuổi không có bệnh mãn tính. Ngược lại, trên 90% số người bị cúm xuất viện thường hồi phục trong vòng 2 tuần. Nguồn tin đáng tin cậy cho thấy nhiều người có thể tiếp tục gặp các triệu chứng liên quan đến Covid-19 rất lâu sau lần đầu tiên bị nhiễm Vi rút SARS-CoV-2.

Mặc dù vẫn chưa rõ có bao nhiêu người đã trải qua Covid kéo dài, nhưng dữ liệu từ Nghiên cứu triệu chứng Covid cho thấy cứ 10 người mắc bệnh thì có 1 người trải qua các triệu chứng trong 3 tuần hoặc lâu hơn. Dữ liệu từ Văn phòng Thống kê Quốc gia Vương Quốc Anh cho kết quả tương tự, với khoảng 1/10 người được hỏi có kết quả xét nghiệm dương tính với Covid-19 có các triệu chứng kéo dài trong khoảng thời gian 12 tuần hoặc lâu hơn. Điều này có nghĩa là trên toàn thế giới, có thể có hơn 5 triệu trường hợp.

Một nghiên cứu năm 2021 cho thấy hơn 3/4 bệnh nhân Covid-19 tại một bệnh viện ở Vũ Hán, Trung Quốc, vẫn có ít nhất một triệu chứng 6 tháng sau khi xuất viện. Điều này phù hợp với một nghiên cứu năm 2020 từ Ý cho thấy 87,4% bệnh nhân đã trải qua ít nhất một triệu chứng 2 tháng sau khi xuất viện. Một nghiên cứu của Thụy Sĩ năm 2020 cũng lưu ý rằng cứ 3 người thì có 1 người mắc bệnh Covid-19 ở mức độ nhẹ vẫn gặp phải các triệu chứng sau 6 tuần.

Sử dụng mô hình thống kê, một nghiên cứu trước năm 2020 cho thấy Covid kéo dài có nhiều khả năng xảy ra ở người lớn tuổi, những người có chỉ số khối cơ thể (BMI) cao hơn và phụ nữ.

Cũng lưu ý rằng những người trải qua hơn 5 triệu chứng trong tuần đầu tiên của bệnh có nhiều khả năng phát triển Covid kéo dài. Một số bằng chứng cũng cho thấy rằng nhiều người bị Covid kéo dài là nhân viên y tế.

II. CÁC TRIỆU CHỨNG HẬU Covid

Các triệu chứng mà mọi người thường gặp nhất là:

- Mệt mỏi

- Khó thở

- Ho

- Đau khớp

- Tức ngực

Mọi người cũng có thể gặp:

- Sương mù não, trong đó họ cảm thấy khó khăn hơn để suy nghĩ một cách mạch lạc, rõ ràng và tập trung

- Phiền muộn

- Đau cơ

- Đau đầu

- Sốt, có thể đến và biến mất

- Tim đập nhanh hoặc cảm giác tim đập mạnh

Mọi người cũng có thể phát triển các biến chứng lâu dài ảnh hưởng đến các cơ quan. Những biến chứng này ít phổ biến hơn nhưng có thể bao gồm:

- Viêm cơ tim

- Chức năng phổi bất thường

- Chấn thương thận nặng

- Phát ban

- Rụng tóc

- Rối loạn về mùi và vị

- Rối loạn về ngủ

- Khó khăn về trí nhớ và khả năng tập trung

- Sự lo ngại

- Thay đổi tâm trạng

III. NGUYÊN NHÂN HẬU Covid

Một số nguyên nhân có thể gây ra Covid kéo dài có thể bao gồm:

- Giảm hoặc thiếu đáp ứng từ hệ thống miễn dịch

- Tái phát hoặc tái nhiễm Vi rút

- Viêm hoặc phản ứng từ hệ thống miễn dịch

- Suy giảm chất lượng sống, là sự thay đổi chức năng thể chất do nằm phải nằm trên giường bệnh hoặc không hoạt động

- Căng thẳng sau chấn thương

Một số nghiên cứu chỉ ra rằng các vấn đề liên quan đến Covid-19 kéo dài có thể là kết quả của sự tổn thương nhiều cơ quan, bao gồm phổi, tim và não. Ví dụ, một nghiên cứu năm 2020 đã phân tích các mẫu khám nghiệm tử thi từ những người chết vì Covid-19 cho thấy tổn thương phổi nghiêm trọng có thể giải thích các triệu chứng của Covid-19 kéo dài.

Covid-19 cũng có thể gây ra các thay đổi lâu dài đối với hệ thống miễn dịch, có thể ảnh hưởng đến các cơ quan này. Những thay đổi này, đặc biệt ở phổi, có thể kéo dài hơn thời gian cơ thể loại bỏ Vi rút.

Hơn nữa, nghiên cứu từ Viện Nghiên cứu Sức khỏe Quốc gia ghi nhận khả năng các triệu chứng mà mọi người mô tả có thể là do một số hội chứng khác nhau. Chúng có thể bao gồm hội chứng sau chăm sóc đặc biệt, hội chứng mệt mỏi sau Virus và hội chứng Covid-19 kéo dài hoặc sau Covid-19. Một số người có thể gặp phải nhiều hội chứng cùng một lúc.

IV CHẨN ĐOÁN  

Nếu một người đang trải qua Covid kéo dài, họ có thể đã nhận được chẩn đoán Covid-19 nếu họ làm các xét nghiệm liên quan đến CoronaVirus. Tuy nhiên, xét nghiệm dương tính với Covid-19 là không cần thiết.  Để chẩn đoán Covid kéo dài, bác sĩ có thể lấy tiền sử bệnh đầy đủ và đánh giá tất cả các triệu chứng Covid-19 từ khi bắt đầu thâm nhiễm cho đến các triệu chứng hiện tại. Bác sĩ có thể kiểm tra:

- Huyết áp

- Nhiệt độ cơ thể

- Nhịp tim và nhịp thở

- Phổi và chức năng thở

Mặc dù không có xét nghiệm cụ thể nào ấn định để chẩn đoán Covid kéo dài, nhưng các bác sĩ có thể tiến hành các xét nghiệm để loại trừ bất kỳ nguyên nhân nào khác có thể gây ra các triệu chứng. Thử nghiệm có thể khác nhau tùy thuộc vào các triệu chứng mà một người có nhưng có thể bao cả gồm xét nghiệm máu để kiểm tra:

- Công thức máu toàn phần

- Chất điện giải

- Chức năng thận

- Chức năng gan

- Troponin, để kiểm tra tổn thương cơ tim

- Mức độ viêm

- Tổn thương cơ

- D-dimer, chắc chắn  không có cục máu đông

- Sức khỏe tim mạch

- Mức sắt

Các thử nghiệm khác có thể bao gồm:

- Chụp X-quang phổi

- Xét nghiệm nước tiểu

- Điện tâm đồ, để kiểm tra các vấn đề về tim

V. CÁC TRIỆU CHỨNG THƯỜNG GẶP CỦA HẬU Covid

MỆT MỎI

Mệt mỏi có thể là một triệu chứng mà hầu hết những người bị Long Covid đều gặp phải (lên đến 80%, trong một số cuộc khảo sát). Các định nghĩa về mệt mỏi rất đa dạng nhưng với Long Covid, mọi người thường mô tả sự mất năng lượng sâu sắc và cảm giác cực kỳ mệt mỏi về thể chất và tinh thần hoặc kiệt sức. Mặc dù mệt mỏi là cảm giác bình thường sau khi tập thể dục hoặc một ngày làm việc vất vả, nhưng ở Long Covid, nó có thể diễn ra không ngừng và trở nên tồi tệ hơn so với những công việc mà trước đây có vẻ tầm thường. Nhiều người bị Long Covid nhận thấy rằng tình trạng mệt mỏi và các triệu chứng khác của họ xấu đi đáng kể sau khi hoạt động thể chất hoặc tập thể dục. Đây được gọi là tình trạng khó chịu sau gắng sức (PEM).

Có nhiều nguyên nhân gây ra mệt mỏi và mọi người có thể cảm thấy mệt mỏi vì nhiều hơn một lý do. Bệnh mãn tính, chất lượng giấc ngủ kém, giảm gắng sức, thiếu máu và trầm cảm là một số nguyên nhân phổ biến gây ra mệt mỏi.

Mệt mỏi có thể có tác động nghiêm trọng đến tất cả các khía cạnh của cuộc sống. Nó có thể hạn chế khả năng thực hiện công việc, khiến chúng ta không thể tận hưởng các hoạt động giải trí hoặc thậm chí làm suy giảm khả năng thực hiện các công việc cơ bản của cuộc sống hàng ngày, chẳng hạn như giặt giũ và mặc quần áo. Điều này có thể ảnh hưởng đến cuộc sống theo những cách thức khác, chẳng hạn như các mối quan hệ, cuộc sống gia đình và tình hình tài chính. Những người bị ảnh hưởng nặng nề nhất có thể phải vật lộn để chăm sóc bản thân hoặc con cái của họ hoặc những người phụ thuộc khác. Mệt mỏi có thể ảnh hưởng đến tâm trạng và sức khỏe, không có gì ngạc nhiên khi nhiều người phát triển tâm trạng thấp thỏm, trầm cảm hoặc lo lắng.

SƯƠNG MÙ NÃO

Các vấn đề về nhận thức là khá phổ biến sau bất kỳ bệnh nặng nào. Những người được nhận vào phòng chăm sóc đặc biệt rất dễ mắc bệnh. Trên thực tế, 'hội chứng sau chăm sóc đặc biệt' (PICS) được đặt ra để mô tả các vấn đề sức khỏe mà mọi người có thể gặp phải sau khi rời khỏi chăm sóc đặc biệt, và điều này bao gồm các vấn đề về trí nhớ, sự chú ý, giải quyết vấn đề và các nhiệm vụ phức tạp.

Tuy nhiên, nhiều người mắc Long Covid bị nhiễm trùng tương đối nhẹ. Vì vậy, có khả năng có một lời giải thích khác cho các vấn đề nhận thức, và đây là một lĩnh vực đang được khảo sát tích cực. Thường được gọi là 'sương mù não', các triệu chứng liên quan đến các vấn đề về trí nhớ, khả năng chú ý và xử lý thông tin. Những người chúng ta gặp trong phòng khám nói về sự chậm chạp trong suy nghĩ, hay quên và không thể tìm thấy từ thích hợp. Sương mù não và mệt mỏi thường đi đôi với nhau, tuy nhiên một số ít người chỉ có một triệu chứng. 

KHÓ THỞ

Thuật ngữ y tế cho chứng khó thở (hoặc thở gấp) là chứng khó thở, mặc dù mọi người mô tả cảm giác khó thở theo nhiều cách. Các mô tả thường được sử dụng bao gồm:

- Cảm giác tức ngực hoặc áp lực;

- Phải làm việc nhiều hơn để lấy hơi;

- Khó thở hoặc khó hít thở sâu;

- Cảm giác có ý thức về việc phải nhớ thở;

- Cảm giác không nhận đủ Oxy.

Nếu ta đang tập thể dục nặng, việc thở khó hơn và nhanh hơn là một phản ứng sinh lý bình thường. Thật vậy, ở một mức độ tập luyện nhất định, mọi người sẽ cảm thấy khó thở ở một mức độ nào đó, vì việc tăng nhịp thở sẽ giúp cơ thể hấp thụ nhiều Oxy hơn. Nhưng nếu cảm thấy hụt hơi khi thực hiện các hoạt động mà ta đã làm trước đây một cách dễ dàng, thì điều này sẽ trở thành một vấn đề. Khó thở có thể gây ra lo lắng đáng kể. Khó thở xảy ra bất thường hoặc khi ta đang nghỉ ngơi có thể là đặc biệt báo động. Ở Long Covid, khó thở là một triệu chứng thường được báo cáo. Tuy nhiên khó thở có thể là một vấn đề tương đối nhỏ gây ám ảnh và mờ dần trong khi các triệu chứng khác, chẳng hạn như mệt mỏi và sương mù não, là những vấn đề nghiêm trọng hơn.

Mặc dù bệnh hen suyễn hoặc bệnh đường hô hấp đôi khi có thể bùng phát sau khi bị Covid, nhưng đối với hầu hết mọi người, đây dường như không phải là lời giải thích cho các vấn đề về hơi thở của họ. Mặc dù chúng ta vẫn còn nhiều điều để tìm hiểu về nguyên nhân gây ra khó thở, nhưng chúng ta biết rằng nhiều người phát triển một kiểu thở bất thường (được gọi là 'rối loạn kiểu thở') theo Covid, điều này dường như làm tăng cảm giác khó thở.  

Mặt khác, nếu ta nhập viện với bệnh viêm phổi do Covid, và đặc biệt nếu bị ốm nặng và cần được hỗ trợ chăm sóc nghiêm trọng, các xét nghiệm tiếp theo có thể cho thấy đã có một số bất thường về phổi vẫn tồn tại.  

HO

Ho là một triệu chứng cổ điển của Covid-19 và thường kéo dài trong vài tuần sau đó. Đối với một số người, ho có thể kéo dài ngoài thời gian này. Ho sau nhiễm trùng đường hô hấp trên (bao gồm cả sau khi bị cảm lạnh, cúm hoặc Covid) là phổ biến. Tuy nhiên, nếu ho kéo dài hơn tám tuần thì cần được bác sĩ chăm sóc sức khỏe đánh giá để tìm nguyên nhân thay thế hoặc bổ sung. Chụp X-quang phổi có thể được thực hiện và tùy thuộc vào tính chất của cơn ho, các xét nghiệm bổ sung như đo phế dung hoặc xét nghiệm chức năng phổi có thể được thực hiện.  

RỐI LOẠN GIẤC NGỦ

Rối loạn giấc ngủ là một trong những triệu chứng phổ biến nhất ở Long Covid. Trong giai đoạn đầu của bệnh, nhiều người nhận thấy rằng họ cần ngủ nhiều hơn, đây là một phản ứng sinh lý bình thường để chống lại nhiễm trùng. Mặc dù ngủ quá lâu có thể trở thành một vấn đề, nhưng những người thường gặp tình trạng Long Covid phải vật lộn với vấn đề ngược lại. Khó ngủ vào ban đêm hoặc ngủ không sâu giấc thường được báo cáo và giấc ngủ thường rời rạc và không sảng khoái. Những giấc mơ sống động hoặc những cơn ác mộng có thể xảy ra, đặc biệt là ở những người bị ốm nặng trong giai đoạn bệnh cấp tính.  

TÂM TRẠNG THẤP THỎM LO LẮNG

Các triệu chứng tồi tệ nhất của Long Covid có thể đến mức ngay cả các hoạt động cơ bản hàng ngày cũng khó hoặc không thể hoàn thành. Các hoạt động thú vị như giao tiếp xã hội và tập thể dục thậm chí không thể được dự tính do mệt mỏi cùng các triệu chứng khác. Việc làm có thể bị ảnh hưởng, và có thể không thể quay lại một cách bình thường hoặc thậm chí không thể làm việc được nữa.

Tác động của tất cả những điều này đối với sự tự tin và lòng tự trọng có thể rất đáng kể. Căng thẳng cũng có thể đóng một vai trò quan trọng và sự thất vọng khi không khỏi bệnh có thể ảnh hưởng tiêu cực đến các triệu chứng và cản trở quá trình hồi phục. Những vấn đề này, cũng như nhiều vấn đề khác do Long Covid gây ra, có thể dẫn đến tâm trạng thấp thỏm, lo lắng hoặc trầm cảm.  

RỐI LOẠN MÙI VỊ

Mất khứu giác được báo cáo là xảy ra ở khoảng một nửa số người bị nhiễm Covid cấp tính. Đối với hầu hết mọi người, cảm giác này phục hồi tương đối nhanh sau lần thâm nhiễm ban đầu. Tuy nhiên, dữ liệu quốc gia từ Vương quốc Anh đã phát hiện ra rằng gần một phần mười số bệnh nhân bị mất khứu giác liên tục vài tuần sau lần thâm nhiễm đầu tiên với một tỷ lệ nhỏ, vấn đề này có thể kéo dài trong nhiều tháng, với sự phục hồi chậm và đôi khi không hoàn toàn. Khứu giác của chúng ta chịu trách nhiệm thu nhận nhiều hương vị trong thực phẩm chúng ta ăn, vì vậy nó cũng ảnh hưởng đến vị giác của chúng ta, và điều này ảnh hưởng đến cả sự thèm ăn và hứng thú khi ăn. Suy giảm khả năng ngửi có thể làm giảm đáng kể chất lượng cuộc sống và đây là một trong những triệu chứng tồi tệ nhất đối với các bệnh nhân Covid.

Có nhiều vấn đề về mùi khác nhau sau Covid. Một số người nhận thấy khứu giác của họ bị giảm, trong khi những người khác lại thấy mùi bị thay đổi và thường khó chịu.  

 ĐAU TỨC NGỰC

Đau tức ngực thường gặp ở Long Covid và theo nhiều cách. Một số người mô tả 'bỏng phổi' trong khi đối với những người khác, cơn đau tập trung xung quanh một vùng cụ thể của ngực, chẳng hạn như giữa bả vai, xung quanh vùng tim hoặc một bên. Các cơn đau có thể di chuyển quanh ngực và thay đổi tính chất. Nhiều loại đau có thể tồn tại cùng một lúc. Các cơn đau có thể đau nhói, âm ỉ, thắt nút hoặc bóp chặt, chúng có thể xuất hiện dần dần hoặc đột ngột. Nếu bị đau thắt ngực, ta có cảm giác chúng trầm trọng hơn các triệu chứng khác như mệt mỏi và khó thở .

Đánh giá y tế là quan trọng để loại trừ các tình trạng nghiêm trọng về tim và phổi. Tuy nhiên, chắc chắn là những điều này hiếm khi được tìm thấy ở những người không nhập viện với Covid. Đôi khi việc mô tả các cơn đau ngực giúp chúng ta tìm ra nguồn gốc của cơn đau (ví dụ, một vấn đề về cơ xương khớp ảnh hưởng đến cơ, xương hoặc gân hoặc do viêm xung quanh niêm mạc phổi). Tuy nhiên, thông thường hơn, nguồn gốc của những cơn đau này vẫn chưa rõ ràng và các cuộc khảo sát thường không đưa ra được câu trả lời.

ĐÁNH TRỐNG NGỰC-NHỊP TIM NHANH

Nhiều người mắc chứng hậu Covid mô tả nhịp tim của họ mạnh lên (thường được gọi là đánh trống ngực) cùng với cảm giác tim đập nhanh (được gọi là nhịp tim nhanh). Đôi khi điều này xảy ra khi đứng lên và có thể kết hợp với chóng mặt. Những triệu chứng này không phải chỉ có ở Long Covid và là triệu chứng mà chúng ta thấy sau các trường hợp nhiễm Virus khác. Các cuộc khảo sát như điện tâm đồ có thể xác nhận nhịp tim nhanh nhưng hiếm khi phát hiện ra các bất thường khác. Nếu bị đánh trống ngực ta có thể thực sự khó chịu và gây ra lo lắng đáng kể. Theo thời gian, những cơn đánh trống ngực ở Long Covid hầu như không bao giờ nguy hiểm.  

CHÓNG MẶT

Các triệu chứng hoa mắt, chóng mặt và mất thăng bằng thường được giải quyết ở giai đoạn hồi phục trong vài tuần sau khi bị thâm nhiễm, nhưng có thể là dai dẳng hoặc không liên tục đối với một số người bị Long Covid. Không hoàn toàn hiểu được lý do khiến mọi người phải vật lộn với cơn chóng mặt liên tục và có thể có nhiều hơn một lời giải thích trong một số trường hợp. Mặc dù những triệu chứng này cũng có thể gây khó chịu, nhưng chúng hiếm khi là một vấn đề y tế cơ bản nghiêm trọng.  

RỐI LOẠN TIÊU HÓA

Các triệu chứng tiêu hóa như tiêu chảy, táo bón, chướng bụng và buồn nôn đều đã được ghi nhận ở những người mắc bệnh Long Covid. Nguyên nhân của những triệu chứng này vẫn chưa rõ ràng.

NHỮNG THAY ĐỔI VỀ TÓC, MÓNG VÀ DA

Những thay đổi về tóc, móng tay và da khá phổ biến sau Covid. Đặc biệt, sau khi nhập viện, nhiều người cho biết bị rụng tóc và thay đổi móng tay. Đây là một hiện tượng được công nhận sau khi bị bệnh cấp tính  

SỐT

Sốt từng cơn là một triệu chứng được nhận biết ở Long Covid và có thể tồn tại trong nhiều tháng sau lần thâm nhiễm đầu tiên. Tuy nhiên, điều quan trọng cần lưu ý là sốt do Long Covid là một chẩn đoán loại trừ, có nghĩa là trước tiên cần phải loại trừ các nguyên nhân khác. Do đó, nên đánh giá y tế kỹ lưỡng, với các cuộc khảo sát được lựa chọn bao gồm xét nghiệm máu, xét nghiệm nước tiểu, chụp X-quang và đôi khi là các hình ảnh chi tiết hơn. Khi không tìm thấy nguyên nhân nào khác, sốt do Long Covid thường lắng xuống trong vài tháng, nhưng đôi khi có thể tiếp tục kéo dài hơn một năm.

VI. NHỮNG BIỆN PHÁP KHẮC PHỤC HẬU Covid

Các biện pháp khắc phục tại nhà để quản lý Covid kéo dài có thể bao gồm những điều sau:

- Dùng thuốc giảm đau không kê đơn, chẳng hạn như acetaminophen, để giảm các triệu chứng đau hoặc sốt

- Nghỉ ngơi và thư giãn

- Thiết lập các mục tiêu có thể đạt được để thực hiện

Việc chăm sóc sức khỏe nói chung cũng rất quan trọng. Điều này có thể liên quan đến:

- Tuân theo một chế độ ăn uống lành mạnh

- Có giấc ngủ chất lượng

- Hạn chế uống rượu

- Hạn chế lượng caffeine

- Không hút thuốc

Tuy nhiên, vì các triệu chứng của Covid kéo dài có thể dao động và khác nhau, mọi người có thể yêu cầu các kế hoạch phục hồi chức năng cho từng cá nhân, không phải là một cách tiếp cận một mô hình phù hợp với tất cả mọi người. Những kế hoạch này có thể liên quan đến việc thay đổi nhiều hoặc lâu dài về lối sống.

Các chuyên gia nhấn mạnh rằng bác sĩ nên lắng nghe bệnh nhân của họ, ghi lại các triệu chứng của họ, hiểu cách họ thay đổi, cảnh giác với các triệu chứng mới và cung cấp dịch vụ chăm sóc thích hợp.

Mọi người cũng có thể thấy hữu ích khi kết nối với mạng lưới hỗ trợ, đặc biệt nếu Covid kéo dài ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần, an ninh tài chính hoặc phúc lợi xã hội của họ.

PGS.TS Nguyễn Văn Kình

Cố vấn Cao cấp Bệnh viện Bạch Mai

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Huang C, Wang Y, Li X, Ren L, Zhao J, Hu y, et al. Clinical features of patients infected with 2019 novel CoronaVirus in Wuhan, China.Lancet2020DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30183-5

2. World Health OrganizationNovel CoronaVirus (2019-nCoV)Available at https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-CoronaVirus-2019. Accessed February 7, 2020

3. World Health Organization2019-nCoV Situation Report.https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-CoronaVirus-2019/situation-reports/. Accessed February 7, 2020

4. Ron A. M. Fouchier, Thijs Kuiken, Martin Schutten, Geert van Amerongen1, Gerard J, et al. Koch’s Postulates fulfilled for SARS Virus.Nature2003423240

5. Perlman S. Another decade, another CoronaVirus.N Engl J Med2020DOI: 10.1056/NEJMe2001126

6. Peiris JS, Chu CM, Cheng VC, Chan KS, Hung IF, Poon LL, et al.; HKU/UCH SARS Study GroupClinical progression and viral load in a community outbreak of CoronaVirus-associated SARS pneumonia: a prospective study.Lancet20033611767–72 

7. Zaki AM, van Boheemen S, Bestebroer TM, Osterhaus AD, Fouchier RA. Isolation of a novel CoronaVirus from a man with pneumonia in Saudi Arabia.N Engl J Med20123671814–20

8. Holshue ML, DeBolt C, Lindquist S, Lofy KH, Wiesman J, Bruce H, et al. First case of 2019 novel CoronaVirus in the United States.N Engl J Med2020DOI: 10.1056/NEJMoa2001191

9. Rothe C, Schunk M, Sothmann P, Bretzel G, Froeschl G, Wallrauch C, et al. Transmission of 2019-nCoV infection from an asymptomatic contact in Germany.N Engl J Med2020DOI: 10.1056/NEJMc2001468

10. Pgab LT, Nguyen TV, Luong QC, Nguyen TV, Nguyen HY, Le HQ, et al. Importation and human-to-human transmission of a novel CoronaVirus in Vietnam.N Engl J Med2020DOI: 10.1056/NEJMc2001272

11. Taiwan Centers for Disease ControlSevere Special Infectious PneumoniaAvailable at https://www.cdc.gov.tw/Disease/SubIndex/N6XvFa1YP9CXYdB0kNSA9A. Accessed February 7, 2020

12. Zhu N, Zhang D, Wang W, Li X, Yang B, Song J, et al. A novel CoronaVirus from patients with pneumonia in China, 2019.N Engl J Med2020DOI: 10.1056/NEJMoa2001017

13. Lu R, Zhao X, Li J, Niu P, Yang B, Wu H, et al. Genomic characterization and epidemiology of 2019 novel CoronaVirus: implications for Virus origins and receptor binding.Lancet2020DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30251

14. Chen N, Zhou M, Dong X, Qu J, Gong F, Han Y, et al. Epidemiological and clinical characteristics of 99 cases of 2019 novel CoronaVirus pneumonia in Wuhan, China: a descriptive study.N Engl J Med2020DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30211-7

15. Li Q, Guan X, Wu P, Wang X, Zhou L, Tong Y, et al. Early transmission dynamics in Wuhan, China, of novel CoronaVirus-infected pneumonia.N Engl J Med2020DOI: 10.1056/NEJMoa200131