Tác giả: Hoàng Sầm
Tế bào gốc ung thư là gì – và vì sao “mầm mống” này nguy hiểm?
Trong một khối u, không phải tế bào nào cũng giống nhau.
Ngoài đám tế bào ung thư “thường”, người ta phát hiện ra một nhóm rất nhỏ, nhưng cực kỳ nguy hiểm, gọi là tế bào gốc ung thư (Cancer Stem Cells – CSC).
Những tế bào này có 3 đặc điểm chính:
- Tự làm mới vô hạn – chúng giống “hạt giống”: tự phân chia, tồn tại dai dẳng.
- Gây sinh khối u mới – chỉ một số rất ít CSC cấy vào chuột cũng đủ tạo lại khối u giống khối u ban đầu.
- Kháng điều trị, nuôi tái phát – di căn – CSC chịu thuốc, chịu xạ tốt hơn tế bào thường, sống sót sau điều trị rồi từ từ gây tái phát, di căn.Vì vậy, nếu ta chỉ thu nhỏ khối u mà không chạm được vào CSC, thì:
- Khối u có thể mọc lại sau vài tháng, vài năm
- Ung thư có thể di căn sang nơi khác
- Bệnh trở thành mạn tính, khó kiểm soát
Đây là lý do tại sao thế giới chuyển từ tư duy “diệt càng nhiều tế bào ung thư càng tốt” sang:
Phải đánh được vào lớp “tổ sư” là tế bào gốc ung thư.
2. Ý nghĩa phòng bệnh nếu “triệt từ mầm mống” CSC
CSCs không chỉ tồn tại trong các khối u lớn. Nhiều nghiên cứu cho thấy:
- CSC có thể xuất hiện rất sớm trong quá trình hình thành ung thư
- Một số CSC có thể ẩn náu sau điều trị, chờ thời cơ bùng phát trở lại
Vì vậy, nếu ta có những biện pháp:
- Giảm số lượng CSC
- Gây biệt hoá CSC thành tế bào bình thường hơn
- Làm môi trường xung quanh CSC bớt thuận lợi
… thì về lý thuyết, ta giảm nguy cơ hình thành khối u mới, hoặc làm ung thư chậm lại, ít hung hãn hơn.
Đây chính là tư duy “phòng bệnh từ mầm mống” – không đợi có khối u to mới xử lý.
3. Salinomycin và Sulforaphan – hai con đường khác nhau để đánh CSC
3.1. Salinomycin – mạnh nhưng độc, không dành cho cộng đồng
Salinomycin là một kháng sinh ionophore dùng trong thú y, sau này được phát hiện có khả năng tiêu diệt tế bào gốc ung thư vú mạnh gấp khoảng 100 lần paclitaxel trong mô hình chuột.
Cơ chế chính:
- Salinomycin và các dẫn xuất (như ironomycin) gom sắt vào trong lysosome, tạo gốc tự do mạnh, gây hỏng màng lysosome → kích hoạt ferroptosis và chết tế bào CSC. Tuy nhiên:
- Đây là chất rất độc với nhiều loài động vật; ngộ độc salinomycin ở gia súc, gia cầm gây độc tim, liệt, tổn thương thần kinh, gan, đặc biệt cơ quan sinh sản gây vô sinh hoặc có thể tử vong.
- Dù có vài nghiên cứu tiền lâm sàng và thử nghiệm nhỏ trên ung thư kháng trị, salinomycin chưa trở thành thuốc điều trị chuẩn, chưa phù hợp sử dụng rộng rãi cho cộng đồng.
Nói cách khác:
Salinomycin có giá trị trong phòng thí nghiệm, nghiên cứu, nhưng không phải giải pháp “uống ở nhà cho khỏe” dành cho người dân.
3.2. Sulforaphan – “vũ khí nhẹ” nhưng an toàn, nằm ngay trong bông cải xanh
Sulforaphan là một isothiocyanate sinh ra khi ta cắt, nghiền, nhai, ủ các loại rau họ cải như bông cải xanh, cải xoăn…
Đây là hoạt chất:
- Gây cảm ứng mạnh hệ enzym giải độc pha II, qua trục Nrf2–ARE, giúp tế bào tăng khả năng thải độc, chống oxy hoá.
- Có tác dụng chống ung thư và phòng ung thư trong nhiều mô hình thực nghiệm.
Đặc biệt, nhiều nhóm nghiên cứu cho thấy sulforaphan tấn công trực tiếp CSC:
- Ức chế các đường tín hiệu “phôi thai” nuôi CSC như Wnt/β-catenin, Hedgehog, Notch, Cripto-1
- Giảm mạnh quần thể tế bào gốc ung thư vú, cả trong ống nghiệm và trên chuột, thông qua ức chế Wnt/β-catenin.
- Giảm CSC ở ung thư tụy, tuyến tiền liệt, đại tràng trong nhiều mô hình khác nhau.Về mặt an toàn:
- Sulforaphan được thử nghiệm ở dạng thực phẩm bổ sung trên người, dung nạp khá tốt, tác dụng phụ nhẹ (chủ yếu rối loạn tiêu hoá nhẹ). Do đó, nếu so sánh:
| Tiêu chí | Salinomycin | Sulforaphan từ bông cải xanh |
|---|---|---|
| Mức độ nghiên cứu CSC | Rất mạnh, tiền lâm sàng | Mạnh, khá nhiều dữ liệu tiền lâm sàng |
| Độc tính toàn thân | Cao (tim, thần kinh, gan, sinh sản…) | Thấp, dùng ở liều dinh dưỡng là an toàn |
| Tình trạng lâm sàng | Chưa là thuốc tiêu chuẩn, chủ yếu nghiên cứu | Dùng dưới dạng thực phẩm, bổ sung dinh dưỡng |
| Khả năng áp dụng cộng đồng | Không thể tự dùng tại nhà | Có thể tự chuẩn bị dạng hỗ trợ phòng bệnh |
Chính vì thế, con đường phù hợp cho cộng đồng không phải là dùng những thuốc độc như salinomycin, mà là:
Dùng sulforaphan từ rau họ cải, được tối ưu hoá bằng cách chiết, kích hoạt đúng cách, để hỗ trợ giảm gánh nặng tế bào gốc ung thư – theo tinh thần “nhà khoa học chân đất”.
4. Cơ chế khoa học: Sulforaphan “đánh” CSC như thế nào?
Có thể tóm tắt mạch chính như sau:
- Đánh vào đường tự làm mới của CSC
Sulforaphan giảm hoạt hoá Wnt/β-catenin, Hedgehog, Notch, là các đường duy trì “tính gốc” của CSC. Khi các đường này bị hãm lại, CSC mất khả năng tự làm mới, giảm dần số lượng. - Ép CSC biệt hoá
Khi các đường tín hiệu trên bị hãm, một phần CSC bị “ép” tiến gần hơn đến dạng tế bào biệt hoá, ít hung dữ hơn, dễ bị hệ miễn dịch và thuốc tấn công. - Kích hoạt tự chết (apoptosis) chọn lọc trên tế bào ung thư
Sulforaphan kích hoạt các caspase, giảm Bcl-2, tăng tự chết ở tế bào ung thư, trong khi tế bào lành ít bị ảnh hưởng hơn ở liều dinh dưỡng. - Tăng hệ thống giải độc nội sinh (Nrf2 – enzym pha II)
Bằng cách kích hoạt Nrf2, sulforaphan làm tăng một loạt enzym chống oxy hoá và thải độc (GST, NQO1, HO-1…), giúp tế bào đối phó tốt hơn với các chất sinh ung thư, giảm nguy cơ hình thành CSC mới.Như vậy, sulforaphan không phải “thuốc trị ung thư”, mà là:
Một tác nhân điều hoà sinh học, vừa phòng (giảm hình thành CSC mới), vừa hỗ trợ (giảm sức mạnh quần thể CSC đã có), phù hợp đặt vào chiến lược sống lành mạnh lâu dài.
5. Vấn đề thực tế: Không thể ăn vài kg bông cải xanh mỗi ngày
Trong bông cải xanh không có sẵn sulforaphan, mà là tiền chất glucoraphanin. Khi ta cắt – nhai – nghiền – ủ, enzym myrosinase sẽ chuyển glucoraphanin thành sulforaphan.
Nhưng:
- Nếu nấu chín ở nhiệt độ cao, myrosinase bị phá huỷ gần hết
- Nếu ăn sống quá nhiều: đầy bụng, khó tiêu
- Để đạt liều sulforaphan như trong một số nghiên cứu, phải ăn lượng rau rất lớn, vài kg mỗi ngày – điều không khả thi
Giải pháp hợp lý là:
Tự kích hoạt và chiết sulforaphan tại nhà, bằng cách:
- Tạo điều kiện cho myrosinase hoạt động tối đa
- Dùng một chút mù tạt (giàu myrosinase) để “tăng lực”
- Kết hợp rượu + dầu để kéo sulforaphan ra khỏi mô rau
6. Cách làm dung dịch giàu sulforaphan tại nhà
6.1. Nguyên liệu
- 400 g bông cải xanh tươi (cả hoa và thân non)
- 100 mL rượu (sao cho sau khi hoà vào rau, độ ethanol khoảng 20–35%; thực tế có thể dùng rượu gạo 30–40 độ)
- 1,5 g bột mù tạt (khoảng ¾ thìa cà phê gạt, tuỳ thìa – nên cân nếu có cân điện tử)
- 100 g dầu mè (dầu mè rang hoặc dầu mè tinh luyện đều được)
Dụng cụ:
- Máy xay sinh tố loại thường
- Tô/ca / thố thuỷ tinh
- Khăn xô sạch hoặc túi lọc vải
- Chai thuỷ tinh sẫm màu để bảo quản
6.2. Nguyên lý chung
- Bông cải xanh cung cấp tiền chất glucoraphanin
- Mù tạt cung cấp myrosinase rất mạnh
- Rượu giúp kéo hoạt chất tan một phần trong nước–cồn
- Dầu mè giúp hoà tan phần hoạt chất ưa dầu (trong đó có sulforaphan)
Ta xay chung, rồi để yên 120 phút để myrosinase làm việc tối đa, tạo sulforaphan, sau đó ép – lọc lấy phần nước + phần dầu.
6.3. Các bước thực hiện
Bước 1. Rửa sạch bông cải xanh
- Ngắt bông cải thành miếng nhỏ, bỏ phần già xơ
- Rửa dưới vòi nước, có thể ngâm nước muối loãng 5–10 phút
- Vớt ra, để ráo nước (tránh còn quá nhiều nước làm loãng hỗn hợp)
Bước 2. Chuẩn bị mù tạt
- Cân 1,5 g bột mù tạt
- Nếu không có cân: dùng một thìa cà phê nhỏ, múc không đầy, gạt ngang – tương đương khoảng 1–1,5 g (nhấn mạnh với người dân: chỉ dùng ít, vì mù tạt rất cay)
Bước 3. Cho nguyên liệu vào máy xay
Lần lượt cho vào cối xay:
- 400 g bông cải xanh đã để ráo
- 1,5 g mù tạt
- 100 mL rượu
- 100 g dầu mè
Bước 4. Xay hỗn hợp – chú ý không để máy quá nóng
- Bấm xay 10–15 giây, rồi dừng 10 giây
- Lặp lại 3–5 lần cho đến khi hỗn hợp nhuyễn
- Mục tiêu: rau nhuyễn đều, nhưng cối không quá nóng (ưu tiên giữ nhiệt độ dưới khoảng 50–55°C để enzym myrosinase không bị phá huỷ)
Nếu chạm tay vào thân cối thấy ấm vừa là được, đừng để nóng rát tay.
Bước 5. Để yên hỗn hợp 120 phút
- Đổ hỗn hợp xay ra tô/ca thuỷ tinh
- Đậy nắp hoặc che kín bằng màng bọc thực phẩm/khăn sạch
- Để yên ở nhiệt độ phòng khoảng 120 phút (2 giờ)
- 30–60 phút đầu: myrosinase hoạt động mạnh nhất, tạo sulforaphan
- 120 phút: cho cảm giác “chắc ăn”, đảm bảo phản ứng gần như hoàn tất
Không cần khuấy nhiều, chỉ để yên cho phản ứng tự diễn ra.
Bước 6. Ép – lọc lấy dung dịch hai pha
Sau 120 phút:
- Dùng khăn xô sạch hoặc túi lọc vải, đổ hỗn hợp vào
- Vắt/ép kỹ để thu tối đa dịch lỏng
- Phần dịch thu được sẽ gồm:
- Pha dầu (dầu mè có hoà tan sulforaphan và các chất ưa dầu)
- Pha nước–rượu (chứa một phần sulforaphan và các chất tan trong nước–cồn)
Nếu muốn tách rõ hai pha:
- Để yên trong chai vài giờ, pha dầu sẽ nổi lên trên, pha nước–rượu ở dưới
- Có thể dùng riêng từng pha hoặc lắc đều trước khi dùng để dùng cả hai cùng lúc
Bước 7. Bảo quản
- Cho dung dịch vào chai thuỷ tinh sẫm màu
- Đậy kín nắp
- Bảo quản trong ngăn mát tủ lạnh
- Nên dùng hết trong 3–5 ngày để đảm bảo hoạt chất còn tốt
Trước khi dùng, lắc đều nếu muốn dùng cả hai pha.
7. Cách sử dụng gợi ý (mang tính tham khảo, không thay thế điều trị)
- Người trưởng thành khoẻ mạnh có thể dùng khoảng:
- 1–2 thìa canh (15–30 mL) mỗi ngày, uống sau bữa ăn
- Có thể:
- Nhỏ vào chén rau, trộn vào salad
- Hoặc uống trực tiếp, sau đó uống thêm nước
Không nên dùng trong các trường hợp sau:
- Đang loét dạ dày – tá tràng nặng, rất dễ kích ứng
- Đang điều trị bằng thuốc chống đông đường uống – nên hỏi ý kiến bác sĩ điều trị
- Người có cơ địa dị ứng với họ cải hoặc mù tạt
Và điều quan trọng phải nhấn mạnh rõ với cộng đồng:
Đây không phải thuốc chữa ung thư.
Đây là một biện pháp hỗ trợ, mang tính phòng ngừa – giảm nguy cơ – cải thiện môi trường sinh học, đặt cạnh:
- Chế độ ăn lành mạnh
- Bỏ thuốc lá, hạn chế rượu mạnh
- Vận động đều
- Tầm soát ung thư đúng khuyến cáo
8. Ý nghĩa của “cách làm nhà bếp” trong kỷ nguyên y học phân tử
Ngày nay, người ta nói nhiều về liệu pháp nhắm trúng đích, kháng thể đơn dòng, thuốc ức chế PD-1… – tất cả đều đắt, phức tạp, xa tầm tay đa số người dân.
Trong khi đó:
- Tế bào gốc ung thư là mục tiêu chiến lược
- Sulforaphan là chất đã được khoa học ghi nhận có tác động rõ rệt lên CSC và hệ giải độc nội sinh với khoảng 35.5 mg Sulforaphane/ngày/60kg thân trọng là an toàn và có tác dụng.
- Bông cải xanh, mù tạt, rượu, dầu mè là những thứ… nằm ngay trong bếp
Nếu ta hiểu cơ chế, làm đúng, chuẩn hoá dần:
Một người dân bình thường, ở vùng cao hay miền biển, đều có thể tự tạo cho mình một lớp “áo giáp sinh học” – không phải để thay thế bệnh viện, mà để giảm bớt gánh nặng cho chính cơ thể mình.
Đó cũng là tinh thần của những “nhà khoa học chân đất” như chúng tôi:
Không đứng trên bục cao nói chuyện hàn lâm, mà cúi xuống mảnh vườn, gian bếp – nơi mỗi người dân có thể tự làm, tự hiểu và tự hưởng lợi từ khoa học.
