Zona (herpes zoster) là bệnh lý do tái hoạt động virus varicella-zoster (VZV), thường gặp ở người lớn tuổi hoặc suy giảm miễn dịch. Biến chứng đáng sợ nhất của bệnh không nằm ở phát ban da, mà ở cơn đau dai dẳng sau đó – gọi là đau hậu zona (postherpetic neuralgia, PHN). Khi tổn thương xảy ra tại hạch Gasser và nhánh của dây thần kinh số V, bệnh nhân có thể xuất hiện đau dây tam thoa hậu zona, một biến thể đặc biệt, gây suy giảm chất lượng sống nặng nề.
Mặc dù đã có nhiều tiến bộ, kiểm soát đau hậu zona vẫn là một thách thức lớn cho y học hiện đại, đặt ra nhu cầu tiếp cận toàn diện, cá thể hóa và kết hợp đa mô thức.
Cơ chế bệnh sinh
PHN là kết quả của tổn thương thần kinh ngoại biên và trung ương sau nhiễm VZV. Các cơ chế chính:
- Thoái hóa sợi thần kinh cảm giác: Virus phá hủy neuron trong hạch rễ sau và sợi trục ngoại biên, làm giảm mật độ sợi Aδ và C.
- Tăng kích thích ngoại biên: Các kênh Na⁺, Ca²⁺ và receptor TRPV1, Nav1.7, Nav1.8 được tăng biểu hiện, khiến neuron dễ phát xung.
- Cường cảm hóa trung ương: Tế bào thần kinh sừng sau tủy sống và nhân cảm giác dây V tăng hoạt, NMDA receptor và glia đóng vai trò khuếch đại tín hiệu đau.
- Mất ức chế ức chế: Suy giảm đường ức chế GABAergic và serotonergic.
Trong đau dây tam thoa hậu zona, các cơ chế này xảy ra ngay tại hệ thống tam thoa, dẫn đến các cơn đau điện giật, bùng phát dữ dội, kèm loạn cảm vùng mặt.
Dịch tễ
- Tỷ lệ PHN dao động 10–20% bệnh nhân zona, tăng lên 30–50% ở người trên 60 tuổi.
- Vị trí thường gặp nhất: ngực, lưng, vùng liên sườn; kế đó là vùng mặt.
- Khi zona ảnh hưởng dây thần kinh số V, khoảng 15% bệnh nhân phát triển đau hậu zona vùng tam thoa.
- Yếu tố nguy cơ: tuổi cao, tổn thương da nặng, đau cấp dữ dội, giới nữ, bệnh mạn tính suy giảm miễn dịch.
Biểu hiện lâm sàng
- Đau tự phát: Đau rát, bỏng, điện giật, dao cắt, thường liên tục hoặc thành cơn.
- Đau cảm ứng (allodynia): Kích thích nhẹ như gió thổi, chạm tay gây đau dữ dội.
- Loạn cảm: Cảm giác châm chích, tê buốt, kiến bò.
- Đau dây tam thoa hậu zona: Đặc trưng bởi cơn đau bùng phát dữ dội vùng mặt, thường kèm co giật cơ, nước mắt, sổ mũi; dễ nhầm với đau dây V nguyên phát.
Cơn đau kéo dài hàng tháng, thậm chí nhiều năm, dẫn tới mất ngủ, trầm cảm, suy kiệt thể chất và tinh thần.
Chẩn đoán
Chẩn đoán dựa vào:
- Tiền sử zona với ban đặc trưng trong vùng chi phối thần kinh.
- Đau kéo dài trên 90 ngày sau khi lành tổn thương da.
- Khám thần kinh: tăng nhạy cảm, allodynia, giảm cảm giác.
- Loại trừ các nguyên nhân đau thần kinh khác (u, chèn ép, bệnh lý mạch máu).
Trong đau dây tam thoa hậu zona, cần phân biệt với đau dây tam thoa nguyên phát do mạch máu xung đột chèn ép thần kinh.
Điều trị tân dược
Hiện chưa có thuốc tân dược nào chữa khỏi hoàn toàn PHN, mục tiêu chính là giảm đau, cải thiện chất lượng sống. Các nhóm chính:
1. Thuốc tân dược
- Thuốc chống trầm cảm 3 vòng (TCA): amitriptylin, nortriptylin; hiệu quả tốt nhưng hạn chế do tác dụng phụ tim mạch.
- Thuốc ức chế tái hấp thu serotonin-noradrenalin (SNRI): duloxetin, venlafaxin.
- Thuốc chống co giật: gabapentin, pregabalin – hiện là lựa chọn hàng đầu nhờ hiệu quả và an toàn.
- Thuốc giảm đau nhóm opioid: tramadol, oxycodon – dành cho trường hợp nặng, khó kiểm soát.
- Miếng dán lidocain, capsaicin: tác động tại chỗ, giảm đau khu trú.
2. Thủ thuật can thiệp
- Phong bế thần kinh: tiêm steroid, gây tê cạnh sống, hoặc phong bế hạch Gasser trong đau dây tam thoa hậu zona.
- Kích thích thần kinh: TENS, kích thích tủy sống (SCS) cho trường hợp kháng trị.
3. Thảo dược Y học cổ truyền: sau 1 thời gian dài nghiên cứu, nay chúng tôi giới thiệu:
- Zoster saman: đã được ứng dụng dạng uống x 9 viên / ngày x 30 ngày trong PHN.
- Zoster IIa đã được ứng dụng dạng uống x 6 viên / ngày x 30 trong PHN.
- Zoster IIb đã được ứng dụng dạng uống x 6 viên / ngày x 30 trong PHN.
Thời gian điều trị chỉ kéo dài 1-3 tháng.
Kết luận
Đau hậu zona, đặc biệt là đau dây tam thoa hậu zona, là gánh nặng bệnh tật nghiêm trọng. Dù đã có nhiều tiến bộ, kiểm soát bệnh vẫn còn hạn chế, đòi hỏi y học phải tiếp tục nghiên cứu, kết hợp các chiến lược phòng ngừa – điều trị – phục hồi chức năng.
Sự kết nối giữa khoa học hiện đại và y học cổ truyền, giữa thuốc tân dược và thảo dược, giữa điều trị và phòng ngừa, sẽ là chìa khóa để giảm nỗi đau cho hàng triệu bệnh nhân. Việt Nam có lợi thế về nguồn thảo dược và truyền thống y học cổ truyền, nếu biết khai thác đúng, có thể đóng góp quan trọng cho cuộc chiến chống lại biến chứng đau dai dẳng này.
Bác sĩ Hoàng Sầm & Hoàng Đôn Hoà.
