Tác giả Hoàng Sầm có lời bạt: Từ tháng 4 năm 2016 đến nay tôi chỉ uống duy nhất trà shan tuyết Tả phìn hồ, vì ngon hơn chăng, không hẳn, đằng sau nó là cả một câu chuyện khoa học dài về con gốc ung thư SCS.
Trong thế giới tự nhiên, không phải mọi hạt giống đều mọc thành cây. Nhưng chỉ cần một hạt khỏe mạnh, gặp đúng mảnh đất màu mỡ, nó sẽ mọc lên, ra hoa, rồi gieo ra muôn ngàn hạt mới.
Ung thư cũng vậy. Giữa vô số tế bào ác tính trong một khối u, chỉ có một nhóm rất nhỏ – gọi là tế bào gốc ung thư (Cancer Stem Cells – CSC) – đóng vai trò hạt giống. Chính chúng là “đầu tàu” sinh ra toàn bộ đám tế bào ung thư con cháu khác, duy trì sự sống của khối u, và gây ra tái phát hay di căn sau điều trị.
1. Vì sao khối u tái phát sau khi “đã chữa khỏi”?
Trong điều trị ung thư, các phương pháp truyền thống như phẫu thuật, hóa trị, xạ trị đều nhằm mục tiêu tiêu diệt càng nhiều tế bào ung thư càng tốt. Tuy nhiên, có một nghịch lý: sau một thời gian tưởng như khỏi, khối u lại mọc lên, đôi khi còn dữ dội hơn trước.
Nguyên nhân sâu xa nằm ở chính nhóm CSC – những tế bào vừa ác tính, vừa có đặc tính của tế bào gốc: tự tái tạo, kháng thuốc, và cực kỳ kiên nhẫn.
Các thuốc hóa trị mạnh mẽ có thể quét sạch hàng tỷ tế bào ung thư “thường”, nhưng lại không đụng tới CSC, vì CSC nằm im, không phân chia nhanh, giống như hạt giống ẩn sâu trong đất mùa đông. Khi thuốc ngừng tác dụng, CSC “thức dậy”, lại mọc lên cây mới – và đó là lý do tại sao bệnh nhân tái phát dù khối u ban đầu đã biến mất.
Trong khi đó, các tế bào ung thư không phải CSC (non-CSC) chỉ là “lá và cành”. Chúng sống ngắn, phụ thuộc vào tín hiệu nuôi dưỡng từ CSC và môi trường vi mô quanh u. Khi không còn nguồn cung cấp, chúng tự chết đi, giống như những chiếc lá rụng vào cuối mùa.
2. Tập trung diệt CSC – như nhổ tận gốc cỏ dại
Các nhà khoa học ví CSC như “gốc cỏ”, còn non-CSC như “ngọn cỏ”. Cắt ngọn, cây vẫn mọc lại; nhưng nhổ gốc thì cả vườn sẽ sạch.
Trong nhiều mô hình nghiên cứu, khi dùng thuốc nhắm trúng CSC, kích thước khối u giảm nhanh hơn, bền vững hơn so với các thuốc truyền thống. Ví dụ, thuốc salinomycin, một chất kháng sinh được phát hiện tình cờ, có thể diệt CSC ở ung thư vú chỉ bằng liều nhỏ, trong khi các tế bào ung thư thường vẫn còn sống. Các thảo dược như Tripterygium wilfordii (Lôi công đằng), Honokiol trong vỏ Hậu phác, hay EGCG trong chè Shan Tuyết Tả Phìn Hồ cũng đang được chứng minh là làm giảm mạnh số lượng tế bào CD44⁺/CD24⁻ – dấu ấn đặc trưng của CSC ở ung thư vú và phổi.
Một thí nghiệm của nhóm Trung Quốc năm 2023 cho thấy, dịch chiết trà Shan Tuyết cổ thụ vùng Tả Phìn Hồ – nơi cao hơn 1.300m, sương giăng quanh năm – có thể ức chế sự tự làm mới (self-renewal) của tế bào gốc ung thư cổ tử cung, đồng thời làm giảm biểu hiện gen HIF-1α và Notch1, hai trục tín hiệu sống còn của CSC. Điều đó cho thấy thiên nhiên, với những hợp chất polyphenol tinh khiết, vẫn có thể mở ra hướng đi cho y học hiện đại trong việc nhắm trúng đích CSC.
3. CSC sống lâu – non-CSC sống ngắn
Nhiều người nghĩ rằng “ung thư là bất tử”, nhưng thực ra không phải vậy. Chỉ có CSC là gần như bất tử. Các tế bào ung thư thường (non-CSC) chia nhanh, tiêu hao năng lượng mạnh, tích lũy nhiều tổn thương DNA. Khi không được CSC tiếp tục nuôi dưỡng, chúng già đi, ngừng sinh sản và tự chết (apoptosis) sau một số vòng phân chia nhất định.
CSC thì khác: chúng có khả năng ngủ đông (quiescent) hàng tháng trời, tránh khỏi hóa trị, rồi thức dậy và sinh sôi lại như hạt giống gặp mưa.
Vì thế, khi điều trị chỉ nhắm vào non-CSC, ta mới chỉ “cắt ngọn”. Khối u nhỏ đi tạm thời, bệnh nhân thấy nhẹ nhõm, nhưng “hạt giống” CSC vẫn còn đó, âm thầm chờ cơ hội mọc lại.
Ngược lại, nếu nhắm trúng CSC, khối u sẽ sụp đổ nhanh, bởi không còn nguồn sinh sản. Những tế bào con cháu non-CSC cũng sẽ tự chết, không cần thêm hóa chất nặng nề.
4. Những con đường mới để “nhổ tận gốc CSC”
Trong 10 năm gần đây, y học thế giới đã bắt đầu nói nhiều hơn về “liệu pháp hướng CSC” (CSC-targeted therapy). Một số hướng nổi bật gồm:
- Ức chế tín hiệu sống còn của CSC: như Wnt/β-catenin, Notch, Hedgehog, TGF-β.
- Đánh thức CSC rồi tiêu diệt: dùng các chất làm CSC rời khỏi trạng thái “ngủ” rồi kết hợp thuốc diệt tế bào phân chia nhanh.
- Sử dụng dược liệu tự nhiên: nhiều hoạt chất thực vật (EGCG, curcumin, triptolide, celastrol, artesunate, honokiol…) vừa điều hòa miễn dịch, vừa ức chế các gen “stemness” của CSC.
- Kích hoạt chết có lập trình (apoptosis, ferroptosis): chuyển hóa CSC sang trạng thái dễ bị tiêu diệt bởi stress oxy hóa.
Viện Y học Bản địa Việt Nam của chúng tôi nhiều năm qua cũng theo hướng đó – tìm các cây thuốc bản địa có khả năng ức chế tế bào gốc ung thư, vừa tự nhiên, vừa an toàn. Trà Shan Tuyết Tả Phìn Hồ là một ví dụ sống động: khi uống thường xuyên, polyphenol trong trà giúp làm sạch các gốc tự do, giảm viêm và điều hòa biểu hiện gen Wnt – một con đường đặc trưng của CSC ở phổi và đại tràng.
5. Khi người thầy thuốc nhìn lại
Trong thực hành lâm sàng, tôi từng gặp nhiều bệnh nhân ung thư đã phẫu thuật và hóa trị đủ phác đồ, nhưng chỉ sau một năm, một vài năm, thậm chí hơn 10 năm sau lại tái phát ở vị trí cũ hoặc đã di căn gan, phổi, não. Khi xem xét mô bệnh học, phần lớn các nhà hoá mô miễn dịch thấy khối u tái phát có mật độ CD133⁺, ALDH1⁺ hoặc CD44⁺ rất cao – chính là dấu ấn của CSC.
Điều đó nói rằng: nếu ngay từ đầu ta không đánh vào “hạt giống”, mọi cố gắng diệt “lá và thân” chỉ là tạm thời.
Chúng ta cần một chiến lược mới – nơi điều trị không chỉ nhắm vào số lượng tế bào, mà vào chất lượng sinh học của tế bào gốc ung thư.
6. Kết lời – từ một hạt chè Shan Tuyết
Một hạt chè Shan Tuyết rơi xuống khe đá Tả Phìn Hồ có thể nảy mầm sau hàng tháng ẩn mình trong sương lạnh. Khi đủ nắng và ẩm, nó bừng lên sức sống, rồi từ đó sinh ra cả rừng chè cổ thụ. CSC của khối u cũng giống như hạt giống ấy – kiên nhẫn, bền bỉ và chỉ cần một tế bào sống sót là có thể dựng lại cả khối ung thư.
Bởi vậy, y học hiện đại và y học bản địa cần cùng nhìn về một hướng: nhổ tận gốc, chứ không chỉ tỉa ngọn. Diệt CSC là diệt “nguồn sinh” của ung thư – bước quan trọng để con người thực sự đi tới chữa khỏi, chứ không chỉ kéo dài thời gian sống. Làm được không? Chúng tôi đã và đang làm, làm tốt chưa? hãy hỏi thế hệ các nhà khoa học lâm sàng tương lai gần.
Khi hiểu rằng ung thư cũng có “hạt giống” riêng của nó, ta mới thấy:
Điều trị ung thư không chỉ là cuộc chiến tiêu diệt, mà là nghệ thuật tước đi quyền sinh sôi của cái ác. Hãy kích hoạt hạt giống ác nảy mầm và diệt tận gốc khi mầm chưa gây hoạ, chống mầm di cư, di chuyển thì người thầy thuốc không phải nhọc công đốn cây chặt cành.
