Việc làm trắng da bao gồm các phương pháp mà con người sử dụng để can thiệp tới sắc tố melanin hoặc toàn bộ cấu trúc lớp thượng bì da nhằm mục đích thay đổi màu sắc da làm cho do trắng sáng hơn so với màu da vốn có của mình.

I. Tổng quan về sự hình thành sắc tố và hắc tố  melanin

Có thể thấy, trong cùng 1 chủng tộc màu sắc da giữa những người khác nhau luôn có sự khác biệt, chính trên da của 1 cá nhân nào đó màu sắc da cũng là không đồng đều tại các vùng khác nhau. Sự khác biệt này là do sự khác biệt về số lượng melanin ("chất đen" hắc tố bào) của từng người và trên từng vùng da. Da toàn thân có thể sáng hơn hoặc sậm hơn bình thường, các vết đốm màu sậm hoặc tàn nhang. Rối loạn sắc tố da xảy ra do cơ thể sản xuất hoặc quá nhiều hoặc quá ít melanin. Melanin là sắc tố được sản xuất bởi các tế bào biểu bì tạo hắc tố. Nó được kích hoạt bởi một enzyme gọi là tyrosinase.

Melanin có hai hình thức chính được kết hợp để tạo ra tông màu da khác nhau. Eu-melanin quy định làn da và màu tóc nâu, trong khi pheo-melanin quy định màu vàng ánh đỏ.

Melanin bảo vệ da khỏi tác động của tia cực tím. Màu da sẫm màu hơn ít bị cháy nắng và những tác động tổng thể của ánh nắng mặt trời.

Tăng cường sản xuất melanin - còn gọi là tăng sắc tố nội mô - thường được gọi là sạm da, rám má hoặc lentigenes

- Sạm da là một thuật ngữ chung mô tả sự tối màu tại 1 hoặc 1 số vùng nào đó của da.

- Rám má thường được sử dụng để mô tả sự biến đổi của da do hormon. Những thay đổi nội tiết thường là kết quả của việc mang thai, sử dụng thuốc tránh thai hoặc liệu pháp thay thế estrogen.

- Lentigenes là chứng sạm da do tia tử ngoại xuất hiện cùng những chấm tối màu trên da, hay gặp ở người có da thường xuyên tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời trong thời gian dài.

 Việc phơi nắng và sự kích thích bất thường của hormon làm tăng sắc tố mô sẽ tác động da gây ra các nhược điểm như vết sẹo hoặc nổi mụn…. 

Nguyên nhân chủ đạo của các vùng da tối màu, đốm nâu hoặc các vùng da đổi màu là do da không được bảo vệ khỏi tác động của ánh nắng mặt trời (Ngoại trừ những vấn đề sắc tố  liên quan đến bệnh gan).

Đối với màu da sáng nhẹ đến trung bình, lentigenes gây ra bởi bức xạ mặt trời nổi lên như vết đốm tàn nhang vừa và nhỏ, màu nâu… nó phát triển và tích lũy nhiều trên các vùng da tiếp xúc nhiều với ánh nắng mặt trời như mu bàn tay, cánh tay, ngực, và mặt. Đối với những người có màu da sẫm màu hơn, những sự đổi màu này có thể xuất hiện như là các vết hoặc những vùng da màu xám tro..

Quá trình sản xuất, phân phối và sắp xếp melanin trong lớp thượng bì Sau khi được sản xuất, melanin được đóng gói thành hạt nhỏ li ti, gọi là melanosome, sẵn sàng được chuyển tới lớp tế bào biểu bì tiếp theo. Các hạt đầu tiên được di chuyển tới đầu của "xúc tu" là chi nhánh từ các melanocyte (A). Các tế bào biểu bì "cắt đứt" đầu của "xúc tu" này(B). Sau đó, các hạt melanin bắt đầu phân tán và sắp xếp quanh tâm tế bào biểu bì theo hình chiếc mũ hoặc chiếc ô (C). Những "mũ" melanin nàybảo vệ hạt nhân từ ánh sáng cực tím có hại, đặc biệt là khi các tế bào phân chia.

II. Các phương pháp làm trắng da trên thế giới

Phương pháp làm trắng da kết hợp

Hầu hết các phương pháp trị liệu làm trắng da hiện nay thường tập trung làm giảm hoặc ngăn chặn quá trình sản xuất melanin với mục đích ức chế men tyrosinase.

Nhiều phương pháp làm trắng da kết hợp các loại kem bôi hoặc gel có chứa thành phần ức chế melanin với kem chống nắng, và một toa thuốc dạng lưới. Tùy thuộc vào phản ứng của da với các phương pháp làm trắng da này, cũng có thể sử dụng exfoliants - hoặc trong các dạng mỹ phẩm tại chỗ hoặc mặt nạ hóa học - và laser . Hệ thống đèn LED mới phát triển và đang được sử dụng cũng cho kết quả tốt.

Các phương pháp làm trắng da cục bộ

Nhiều bác sĩ da liễu sử dụng Hydroquinone tổng hợp để làm trắng da cho người bệnh của mình, họ cho rằng Hydroquinone là 1 phương pháp hiệu quả, an toàn và tiết kiệm. Họ thường sử dụng mỹ phẩm có chứa hydroquinone (từ 2-4%) hoặc sử dụng đơn thuần Hydroquinone kết hợp với Tretinoin 0.05-0.1%.

Tuy nhiên, qua 1 số nghiên cứu về hydroquinone vào cuối thế kỷ 20, các nhà khoa học đã chỉ ra rằng hydroquinone là 1 chất có khả năng gây ưng thư cho con người. Sau đó, liên minh châu Âu đã cấm đưa chất này vào trong mỹ phẩm vào năm 2001, nhưng nó vẫn xuất hiện trong các loại kem mỹ phẩm ở các nước đang phát triển. Gần đây, có nhiều mỹ phẩm có chứa Hydroquinone ở Đông Nam Á bị cấm lưu hành trong thị trường. Thậm chí các công ty mỹ phẩm này sẽ bị phạt nặng nếu tiếp tục lưu hành các mỹ phẩm đó.

Một số nghiên cứu cho thấy acid azelaic ở nồng độ 15% đến 20% có hiệu quả như hydroquinone. Tretinoin cũng đã được chứng minh có hiệu quả trong điều trị tăng sắc tố của da do tác động của ánh nắng mặt trời.

Sử dụng acid kojic đơn độc hoặc kết hợp với acid glycolic, hydroquinone cũng đã cho thấy kết quả tốt nhờ khả năng ức chế tyrosinase (hiện nay acid kojic bị 1 số nhà khoa học cho là có hại cho cơ thể người dùng). Vitamin C cũng được công nhận là có hiệu quả trong việc ức chế sản xuất melanin.

Niacinamide (Vitamin B3) là một giải pháp thay thế an toàn hơn nhiều khi bôi tại chỗ để làm trắng da. Theo một số công ty mỹ phẩm công bố, niacinamide làm giảm mụn trứng cá, làm tăng độ ẩm da giảm nếp nhăn da và không có tác dụng không mong muốn.

Hydroquinone thay thế

Để khắc phục những tác dụng nguy hại của Hydroquinone tổng hợp, ngày nay người ta sử dụng hydroquinone tự nhiên để làm trắng da. Dịch chiết từ Mitracarpus scaber, nho, Dâu bombycis (dâu tằm), Dâu alba ( dâu tằm trắng), và Broussonetia papyrifera ( dâu tằm giấy) chứa arbutin (còn được biết đến như hydroquinone-beta-D-glucozit) có thể ức chế sự sản xuất melanin.

Thủy ngân: Nhiều chất làm trắng da có chứa thủy ngân như thủy ngân (II) clorua hoặc thủy ngân ammoniated là các thành phần hoạt động. Tuy nhiên thủy ngân đã bị cấm tại hầu hết các quốc gia (châu Âu năm 1976, USA năm 1990) để sử dụng làm trắng da vì nó tích tụ trên da và có tác dụng nguy hại lâu dài. Sử dụng thủy ngân lâu dài có thể gây ra sự hấp thu và tích lũy tại các mô trong cơ thể.

Phương pháp làm trắng da bằng thảo dược tự nhiên

Từ lâu bên cạnh việc sử dụng các hoạt chất tổng hợp trong công nghiệp mỹ phẩm, các kỹ thuật can thiệp da bằng các phương pháp vật lý, y học  nhằm mục đích làm trắng da được sử dụng phổ biến trên thế giới, các nước Đông Á (Trung Quốc và Việt Nam) đã sử dụng các thảo dược có trong thiên nhiên như Radix glycyrrhizae, Folium Mori, Aloe sp, Cratoxylon prunifolium, tinh chất từ Nho... để chiết xuất ra các hoạt chất tự nhiên có tác dụng làm trắng da, chống oxy hóa da như arbutin (bao gồm hydroquinone tự nhiên), acid kojic, acid azelaic, glabridin…

Năm 2007, các nhà khoa học Việt nam thuộc trường đại học y dược Thái nguyên đã nghiên cứu, chuyển giao công nghệ, sản xuất thành công và được Bộ y tế cấp phép lưu hành trên thị trường vào năm 2009 một sản phẩm làm trắng da, chữa sạm da bằng các hoạt chất chiết xuất từ thảo dược có trong thiên nhiên. Ưu điểm của sản phẩm này là đem lại hiệu quả làm trắng da tương đương với các hoạt chất nhân tạo như hydroquinone, tretinoin... nhưng an toàn và thân thiện vơi cơ thể con người hơn nhiều. Sản phẩm có tên Trắng bền Saman.

Sản phẩm Trắng bền Saman

Phương pháp làm trắng da bằng laser

Kỹ thuật làm trắng da bằng laser có hiệu quả tốt với chứng sạm da. Tuy nhiên, kết quả không phải luôn luôn như mong muốn, và các biến chứng do phương pháp này gây ra đã được cảnh báo (như gây thiểu sản hoặc quá sản sắc tố bào)

Phương pháp phẫu thuật

Là 1 phương pháp đối trọng với phương pháp sử dụng tia laser. Các nhà phẫu thuật sử dụng nitơ lỏng phá hủy có kiểm soát  các tế bào da làm cho da tái tạo tự nhiên. Melanin dư thừa đến bề mặt và đào thải ra ngoài trong một vài ngày. Phương pháp nàyrất hữu ích khi áp dụng trên các khu vực nhạy cảm như bộ phận sinh dục nơi điều trị bằng laser có thể để lại sẹo. Hiệu quả điều trị phụ thuộc vào độ sâu của sắc tố. Phương pháp này cũng có thể áp dụng cho tàn nhang. Tuy nhiên, phương pháp đòi hỏi 1 trình độ cao của kỹ thuật viên, của máy móc và tất nhiên giá thành cũng không "dễ chịu" chút nào.

Bs. Hoàng Đôn Hòa

Nghiên cứu viên cao cấp

Viện Y Học Bản Địa Việt Nam

Doctor SAMAN