Dương vật là cơ quan giao hợp của nam giới; trong dương vật còn có đoạn xốp của niệu đạo nam, và do đó cũng là một tạng có vai trò tiểu tiện (hình 268-270).

1. Hình thể ngoài và kích thước:

Dương vật bao gồm hai đoạn: một đoạn đáy chậu ở phía sau gọi là rễ dương vật (radix penis), nằm ở trong vùng đáy chậu trước, và một đoạn tự do ở phía trước gọi là thân dương vật (corpus penis). Thân dương vật là phần dương vật thật sự (pars peniles).

Hình 1. Vị trí, hình thể ngoài dương vật

Trong tình trạng mềm (không cương), thì đoạn trước của dương vật thõng xuống theo chiều thẳng đứng, hợp với đoạn đáy chậu (rễ dương vật) một góc nhìn xuống phía dưới; khi dương vật cương thì góc này không còn nữa.

- Rễ dương vật (radix penis) hình thành bởi hai rễ của các vật hang ccorpora cavernosa penis), tới phía dưới của khớp mu thì hai vật hang cùng với vật xốp (corpus spongiosus penis) hoặc vật hang niệu đạo (corpus cavernosus urethrae) ở giũa đê tạo thành thân dương vật.

Thân dương vật (corpus penis) hình trụ hơi dẹt theo chiều trước-sau, với một mặt trên hoặc mặt mu (dorsum penis) và một mặt dưới hoặc mặt niệu đạo, vì trên mặt này có vết nổi lên của vật xốp bên trong chứa niệu đạo, nhất là khi dương vật ở trạng thái cương, cũng trên mặt này thấy một vết gọi là đường đan dương vật (raphe penis), liên tiếp về phía sau với đường đan của bìu và của đáy chậu.

- Đầu trước của dương vật gọi là quy đầu (glans penis), quy đầu giống một hình nón, và thuộc về vật xốp, ở đầu trước của dương vật thì vật xốp tăng kích thước, và phình to ra tạo thành quy đầu dương vật. Quy đầu có một đỉnh, một đáy, và một mặt sau lõm, trong đó đầu trước của các vật hang chui vào.

- Bao quy đầu (praeputium) là một phần da riêng, che phủ quy đầu, giống như một bao ngón tay. Bao quy đầu có một mặt ngoài, liên tiếp với da của thân dương vật, không có giới hạn phân cách nhau; một mặt trong nhìn như một màng niêm mạc, nằm sát như đúc khuôn với quy đầu. Bao quy đầu nối với mặt dưới quy đầu bao quy đầu bởi một nếp da gọi là hãm quy đầu (frenulum preputii), trong nếp này chứa nhiều tuyến bã nhờn (gọi là tuyến Tyson), tuyến Tyson chế tiết dịch cùng với những tế bào biểu mô bong ra tạo thành bựa quy đầu. Chu vi phía sau của bao quy đầu tương ứng với rãnh quy đầu - bao quy đầu,

- Ở phía trước thì giới hạn của bao quy đầu là một lỗ: gọi là lỗ bao quy đầu, ở lỗ này da ở mặt ngoài và niêm mạc ở mặt trong quy đầu liên tiếp với nhau.

-  Ở đỉnh của quy đầu có lỗ ngoài của niệu đạo nam, hình một khe dứng dọc dài khoảng 5-6 mm.

Hình 2. Rễ dương vật và các vật cương

-  Đáy của quy đầu hướng rất chếch từ trên xuống dưói và từ sau ra trước. Chu vi của đáy quy đầu to vượt ra ngoài hơn so với chu vi của thân dương vật, hình thành vành quy đầu, vành này rõ rệt hơn ở phía mặt mu dương vật. Quy đầu được giới hạn ở phía sau bởi rãnh quy đầu - bao quy đầu, rãnh này nằm ỏ trong ô bao quy đầu, giữa vành quy đầu và thân dương vật. Phần dương vật tương ứng với rãnh quy đầu - bao quy đầu còn được gọi là cô quy đầu (collum gỉandỉs).

Khi bao quy đầu quá hẹp, không thể co lại qua vành quy đầu thì gọi là tật hẹp bao quy đầu; trong trường hợp này bựa quy đầu không được rửa đi sẽ tạo điểu kiện nhiễm khuẩn gọi là viêm rãnh quy đầu. Nêu cố kéo bao quy đầu qua vành quy đầu thì gây ra nghẹt quy đầu.

Kích thước dương vật thay đổi theo từng độ tuổi khác nhau

- Kích thước dương vật khi sinh: Khi sinh trung bình kích cỡ dương vật là 1cm

- Kích thước dương vật ở tuổi vị thành niên: Đến tuổi dậy thì, dương vật phát triển cả bề ngang lẫn bề dài, màu sẫm hơn. Dương vật của mỗi người có màu sắc, hình dạng và kích cỡ khác nhau

- Kích thước dương vật ở tuổi trưởng thành: Theo các nhà nghiên cứu, chiều dài khi cương cứng dương vật người trưởng thành khoảng 12 cm đến 14 cm (có thể dài hơn), còn ở Việt Nam chiều dài dương vật của người trưởng thành khoảng 10 cm đến 13 cm, chu vi 8-9 cm..

- Kích thước dương vật ở tuổi mãn dục: Theo các chuyên gia nghiên cứu: “Nếu một người đàn ông có thể cương cứng dương vật dài khoảng 6 inches (15,24cm) lúc 30 tuổi, nó có thể chỉ còn từ 5 inches (12,7 cm) thậm chí còn một nửa 2,5 đến 3 inches (3, 6 cm) khi người đó ở độ tuổi 60 hay 70″.

-  Một số nghiên cứu cá nhân cho rằng kích cỡ dương vật giảm khi đến tuổi già.

-  Ngoài ra, sự co rút làm kích cỡ dương vật thay đổi theo khuynh hướng thu nhỏ đi. Sự thu nhỏ, cả về chiều dài và độ dày, tuy sự thay đổi không quá rầm rộ, nhưng rất dễ nhận biết. Nguyên nhân gây co rút là do sự lắng đọng từ từ của các mảng chất béo chặn bên trong các động mạch nhỏ của dương vật làm ảnh hưởng đến lượng máu chảy vào cơ quan sinh dục.

- Chiều dài này được đo từ phần “đỉnh” quy đầu tới tận phần “rễ” dính liền với bụng cơ thể lúc dương vật cương cứng:

- Độ tuổi từ 10-11: từ 4-8 cm

- Độ tuổi 12: từ 5-10 cm

- Độ tuổi 13: từ 5-12 cm

- Độ tuổi 14: từ 6-14 cm

- Độ tuổi 15: từ 8-15 cm

- Độ tuổi từ 16-18: từ 10-15 cm

- Đối với nam giới trường thành, bình thường (chưa cương) “cậu nhỏ” đạt độ dài từ 6 – 8 cm, khi cương đạt 13 – 16 cm.

2. Phương tiện treo giữ:

Dương vật có một số phương tiện treo giữ. Rễ dương vật cố định vào đáy chậu nhờ những cấu trúc giải phẫu của đáy chậu.

Dây chăng dương vật hình quai (ỉig. fundiforme penis) có những cấu trúc liên kết-chun, xuất phát từ đường trắng của thành bụng, đi xuống phía dưới và bao quanh lấy dương vật, treo phần dương vật giữa thân và rễ vào thành bụng trước, về phía sau của dây chằng này có dây chằng treo dương vật (ỉig. suspensorium penis) xuất phát từ khớp mu và cũng được bố trí như dây chằng dương vật hình quai bằng các sợi dính vào mạc dương vật.

3. Cấu trúc của dương vật:

Dương vật cấu tạo bởi các tạng cương và các lớp vỏ (bao) (hình 170).

a) Tạng cương bao gồm hai vật hang (corpora cavernosa penis) và một vật xốp (corpus spongiosum penis).

- Các vật hang phải và trái nằm song song với nhau về phía mặt mu (mặt lưng) của dương vật. Vật hang dài 15-16 cm lúc dương vật mềm (không cương), và dài 20-21 cm khi dương vật ở trạng thái cương.

Vật hang hình trụ, hai vật hang nằm sát và dính với nhau ở đoạn thân dương vật, nhưng tách xa nhau ở phía sau (đoạn rễ); mỗi vật hang bám chắc vào ngoại cốt (cốt mạc) của mặt trong của ngành dưới xương mu ở một bên; từ đây các vật hang đi ra phía trước, lên trên và vào trong, để cùng với vật xốp họp thành thân dương vật. Phần sau (đoạn sau) của hai vật hang được gọi là các ngành vật hang hoặc trụ dương vật (crus penis); ở đoạn thân dương vật, giữa hai vật hang có một vách gọi là vách vật (septum penis), vách có những lỗ thủng qua đó hai vật hang thông với nhau.

Trên mặt mu của dương vật có một rãnh dọc giữa gọi là rãnh mu dương vật (sulcus dorsalis), trong rãnh có tĩnh mạch mu sâu dương vật (vena dorsalis penis profunda) nằm, tĩnh mạch này có ý nghĩa quan trọng đối vối cơ chế cương dương vật, đi kèm tĩnh mạch mu sâu dương vật có một động mạch và dây thần kinh cùng tên. Về phía mặt dưới dương vật, ở giữa hai vật hang cũng hình thành một rãnh dọc giữa, rộng và sâu hơn, trong đó có vật xốp nằm, nên được gọi là rãnh dưới hang hoặc rãnh niệu đạo  (sulcus urethralis).

Bao bọc xung quanh mỗi vật hang có một vỏ xơ, dai bền, và dày khoảng 1 mm, gọi là màng trắng vật hang (tunica albuginae corporum cavernosorum), bên trong màng trắng là một hệ thống các bè, cấu tạo bởi các sợi liên kết, sợi chun, và sợi cơ trơn (trabeculae corporum cavernosorum), xuất phát từ màng trắng và từ vách dương vật. Giữa các bè là một hệ thông những hang (hốc) (cavernae corporum cavernosorum), kích thước không đều nhau, thành hang có nội mô lát, các hang đều chứa đầy máu và thông thương rộng rãi với nhau. Các hang có vai trò quan trọng trong cơ chế cương dương vật, vì là cấu tạo nối tiếp động-tĩnh mạch đặc biệt.

Ống bài xuất của tuyến hành-niệu đạo Niệu đạo xốp (đoạn xốp của niệu đạo) Màng trắng của vật

Hình 3. Cấu tạo của dương vật

- Vật xốp (corpus spongiosum penis) nằm ở phía mặt dưới của dương vật, dài 12 - 16 cm, bao gồm ba phần: phần giữa, nằm trong thân dương vật, được coi là vật xốp thật sự; đầu sau phình to gọi là hành xốp hoặc hành dương vật (bulbus penis) có cơ hành-xốp (hoặc hành-hang) bám vào, ở phần này có niệu đạo đi vào vật xốp và có ống bài xuất của các tuyến hành-niệu đạo chui qua vật xốp và chui qua cả thành niệu đạo để đổ vào niệu đạo; đầu trước của vật xốp cũng phình to tạo thành quy đầu (glans penis), mặt sau quy đầu lõm trong đó có đầu trước của các vật hang chui sâu vào. Ở mặt dưới, ngang với vành quy đầu có một nếp da gọi là hãm bao quy đầu (frenulum praeputii). Vật xốp có cấu trúc tương tự như vật hang, chỉ có điều khác là lớp màng trắng của vật xốp mỏng hơn, các bè và các hang ỏ bên trong cũng nhỏ hơn, vách giữa vật xốp chỉ có ở phần hành xốp, phân chia hành thành hai bán cầu, đó là bằng chứng về nguồn gốc phát sinh của hai vật xốp, nhưng vách không còn nữa ở phần vật xốp nằm trong thân dương vật.

b) Các lớp vỏ (bao) của dương vật gồm có da, tiếp liền vối da của vùng mu và với da của bỉu; lớp cơ bám da bìu hoặc cơ dartos cũng tiếp liền với cơ dartos của bìu; dưới da có lớp mô liên kết thưa giàu sợi chun, gọi là mạc nông dương vật (fascia penis superficialis), làm cho lóp da của dương vật di chuyển rất dễ dàng; dưới lớp mạc nông dương vật là đến lớp màng trắng (|tunica aỉbuginae penis), giàu sợi liên kết, nhưng có ít sợi chun hơn và dầy tới 1 mm, bao bọc trực tiếp các tạng cương, màng trắng cũng giữ vai trò một phần trong hoạt động cương của dương vật, tuy nhiên màng trắng không tham gia vào cấu tạo của bao quy đầu.

4. Các mạch máu và dây thần kỉnh của dương vật

a) Động mạch của dương vật được phân biệt thành hai nhóm: các động mạch của các lớp vỏ (bao) và các động mạch của tạng cương.

- Các động mạch của lớp vỏ (bao) dương vật xuất phát từ các động mạch thẹn, từ động mạch đùi và từ động mạch mu dương vật.

- Các động mạch của vật xốp gồm có: động mạch của phần hành xốp là động mạch hành xốp; động mạch của phần thân vật xốp là các ĐM hành xốp và động mạch niệu đạo; động mạch của quy đầu là nhánh cùng của động mạch mu dương vật.

Hình 4. Cấu trúc của dương vật

- Các động mạch của vật hang là hai động mạch sâu vật hang (động mạc sâu dương vật) và hai động mạch mu dương vật. Tất cả những động mạch này, có nhiệm vụ cấp máu cho tạng cương đều là nhánh của động mạch thẹn trong, và động mạch thẹn trong lại là nhánh của động mạch chậu trong (hạ vị). Ở trạng thối mềm (không cương), thì các động mạch này đi theo đường xoắn ốc, do đó được gọi là các động mạch xoắn ốc hoặc hình cánh quạt (aa. heỉicoidae).

b) Các tĩnh mạch được xếp thành hai hệ thống: hệ thống tĩnh mạch nông, xuất phát từ các lớp vỏ (bao) của dương vật và tạo nên tĩnh mạch mu dưới mạc dương vật, tĩnh mạch này đổ vào các tĩnh mạch thẹn ngoài, các tĩnh mạch thẹn ngoài lại đổ vào tĩnh mạch hiển trong; nhóm tĩnh mạch sâu thì đổ vào tĩnh mạch thẹn trong.

c) Các mạch bạch huyết cũng hình thành hai lưới mạch nông và sâu. Các thân bạch huyết thu nhận bạch huyết đi tới các hạch bạch huyết bẹn nông và sâu, thuộc nhóm bên trong, các hạch này có thể bị viêm, sưng, gây ra viêm hạch bạch huyết bẹn, bạch huyết của dương vật cũng có một phẫn đổ về các hạch chậu ngoài.

d) Thần kinh chì phi dương vật thuộc hai loại: các lớp vỏ (bao) của dương vật thì được chi phối bởi cốc dây thần kinh sống, tức là những nhánh của dây thần kinh thẹn và của đám rối thần kinh cùng, thông qua các dây thần kinh bìu, đáy chậu, và dây thần kinh mu dương vật; các dây thần kinh này nhận những kích thích gây ra cảm giác ham muốn tình dục; những tạng cương thì được chi phối bởi những nhánh của đám rối thần kinh hạ vị dưới và đám rối tiền liệt, những đám rối này hình thành bởi những nhánh của các dây thần kinh sống cùng thứ 1 đến thứ 3. Từ hai đám rối này tách ra dây thần kinh hang (thần kinh vật hang), có tác dụng làm giãn mạch nhờ những sợi thần kinh phó giao cảm, cũng như tác dụng co mạch nhờ những sợi thần kinh giao cảm, nằm thành phần của những dây thẫn kinh này. Chính những tác dụng về vận mạch này tham gia vào cơ chế cương dương vật.

Trung tâm thần kinh chỉ huy hoạt động tình dục nằm ở đoạn tuỷ sống bên dưới (gọi là trung ương sinh dục-tuỷ sống). Trung tâm này nằm dưới sự điều hành của não thông qua những kích thích thị giác, khứu giác, hoặc kích thích thuộc các nguồn gốc khác, từ đó gây ra cương dương vật, và tiếp theo là phóng tinh do trung tâm sinh dục- tuỷ sống phát động.

Hình 5. Mạch máu của dương vật

Doctor SAMAN
PGS.TS.BS. Trịnh Xuân Đàn