Các bài thuốc dân gian từ xưa đến nay vẫn được dùng theo cách “sắc 3 bát lấy 1 bát”. Thường thì trong một thang thuốc có thể bao gồm các loại lá thảo dược, các loại thân thảo, thân gỗ, các loại củ, quả, hoa, rễ cây. Trước nay, theo sách cổ chúng ta sắc thuốc theo kiểu nhất định đun sôi theo hai phương pháp: đun sôi rồi đun nhỏ lửa âm ỉ vài tiếng đồng hồ sau đó chắt lấy nước 1, nước 2 đem cô đặc; hoặc đun nhỏ lửa giai đoạn sôi đầu, sau tăng nhiệt để sôi ồ ạt sôi mạnh và đem uống ngay.
Bản chất sắc thuốc là một hình thức chiết xuất hoạt chất sinh học trong dược liệu đạt hiệu suất cao nhất nhưng hạn chế được nhiều tạp chất nhất như gôm, nhựa, nhày, chất màu, tanin… Tuy nhiên, thời gian sắc thuốc quá lâu, lại cần phải để ý xem có bị cạn cháy không, có không ít người đã để quên cháy thuốc nhất là khi sử dụng bình gốm đun bằng điện.
Để khắc phục những điểm bất lợi này mà vẫn đảm bảo chất lượng nước sắc, chúng tôi đã tiến hành Nghiên cứu phương pháp chiết xuất các bài thuốc dân gian nhằm giảm được thời gian chiết xuất, chi phí năng lượng và tiết kiệm dung môi cho việc sắc các thang thuốc nhưng vẫn đảm bảo đạt được hàm lượng tối đa về Hoạt chất sinh học.
Lấy các thang thuốc trong bài thuốc đem ngâm chiết rồi lấy dịch để kiểm tra hàm lượng chất tan ứng theo từng lần chiết (dịch 1, dịch 2, dịch 3, …) bằng phương pháp trọng lượng. Thời gian cho mỗi lần chiết là 60 phút với phương pháp chiết: Lượng nước cho vào ngập dược liệu, đun sôi xong tắt bếp ủ để đấy.
Ví dụ 1: Xác định chất tan trong quá trình sắc thang thuốc Tì đôn
Trong quá trình sắc thang thuốc này, cứ sau 1 giờ lại lấy mẫu để xác định, kết quả được biểu diễn trên bảng sau:
Bảng 1. Hàm lượng chất tan trong các lần chiết của bài Tì đôn
|
| Sau 60 phút | Sau 120 phút | Sau 180 phút | Sau 240 phút | Sau 300 phút | Sau 360 phút |
| Lần 1 | 0.03g/ml | 0.03g/ml | 0.03g/ml |
|
|
|
| Lần 2 |
|
|
| 0.015g/ml |
|
|
| Lần 3 |
|
|
|
| 0.025g/ml |
|
| Lần 4 |
|
|
|
|
| 0.0g/ml |
Dịch 1: sắc sau 60 phút, sau 120 phút, sau 180 phút hàm lượng như nhau là 0,03g/ml, không tăng. Sau khi chắt hết dịch ra cho thêm nước nóng vào sắc tiếp.
Dịch 2: sau 240 phút hàm lượng là 0,015g/ml, lại chắt hết dịch ra thêm nước vào sắc.
Dịch 3 :sau 300 phút hàm lượng là 0,0025g/ml lại chắt hết dịch ra thêm nước vào sắc.
Dịch 4 : sau 360 phút hàm lượng là 0,0g/ml
Như vậy, hàm lượng chất tan trong giờ đầu, giờ thứ 2 và giờ thứ 3 đều không đổi, nghĩa là đã bão hòa, nên chỉ cần 60 phút là được, ở đây sắc đến 3 giờ liền là lãng phí thời gian.
Từ các kết quả của ví dụ trên, chúng tôi cũng đã thử nghiệm các thang thuốc khác theo cách sắc (chiết hãm) cho nước ngập 1-2 cm, cứ đun sôi xong để đấy, mỗi lần chiết hãm cứ sau 1 giờ thì chắt ra thay nước khác vào, kết quả được tổng hợp ở Bảng 2 dưới đây.
Bảng 2. Bảng kết quả chiết các thang thuốc theo số lần chiết và theo thời gian.
| STT | Thang thuốc | Hàm lượng tính | Dịch 1 | Dịch 2 | Dịch 3 | Dịch 4 |
| 1 | Tì đôn | g/ml | 0,03 | 0,015 | 0,0025 | 0,0 |
| g/lit | 30 | 15 | 2,5 | 0,0 | ||
| 2 | Định phong | g/ml | 0,05 | 0,025 | 0,015 | 0,0025 |
| g/lit | 50 | 25 | 15 | 2,5 | ||
| 3 | Quy tì | g/ml | 0,115 | 0,07 | 0,025 | 0,0125 |
| g/lit | 115 | 70 | 25 | 12,5 | ||
| 4 | Quyên tý | g/ml | 0,0425 | 0,02 | 0,0075 |
|
| g/lit | 42,5 | 20 | 7,5 |
| ||
| 5 | Phong huyết | g/ml | 0,045 | 0,02 | 0,005 |
|
| g/lit | 45 | 20 | 5 |
| ||
| 6 | Bách hợp | g/ml | 0,045 | 0,025 | 0,0125 |
|
| g/lit | 45 | 25 | 12,5 |
| ||
| 7 | Độc hoạt | g/ml | 0,05 | 0,025 | 0,01 |
|
| g/lit | 50 | 25 | 10 |
|
Qua các kết quả nêu ở bảng trên chúng tôi nhận thấy:
- Trong 7 thí dụ trên thì có 5 bài thuốc (Tì đôn, Phong huyết, Quyên tí, Bách hợp, Độc hoạt) chỉ nên lấy đến lần 2 , vì hàm lượng lần 3 còn rất thấp dưới 15g/lit
- Có 2 bài Quy tì, Định phong nên lấy đến lần 3 vì hàm lượng lần 3 còn trên 15g/lit.
Qua các kết quả nghiên cứu nêu trên chúng tôi xin được khuyến nghị:
- Các dược liệu nên được xay nhỏ (hoặc băm) có kích thước hạt cỡ 2-3mm, nếu là hoa, lá không nhất thiết phải xay
- Các dược liệu đã xay nhỏ chỉ cần đổ nước sôi vào ngâm chiết (chiết hãm), các dược liệu chưa xay nhỏ thì cho nước vào đun sôi khoảng 5 phút rồi tắt bếp.
Doctor SAMAN
GS. Hứa Văn Thao
